امامزادگان قم
علاوه بر بارگاه قدسى حضرت معصومه سلام الله علیها در اين شهر ستارگان فروزان ديگرى بر خاك خفته اند كه آشنايى با تك تك آنان كار بيشتر و مجال گسترده ترى مى خواهد.
پس از به ولايت عهدى رسيدن امام رضا عليه السلام علويان و سادات بى شمارى به شوق ديدار وى راهى سرزمين ايران گشتند. ولى بعض از آنان هنوز در نيمه هاى راه بودند كه خبر شهادت امام علیه السلام را شنيدند و ديگر به حجاز بازنگشته و از خوف جان خويش در مناطق امن ايران به خصوص شهر قم جلاى وطن زدند.
از اين رو بسيارى از امامزادگان به اين منطقه مهاجرت كرده و پس از گذراندن عمر طبيعى خويش در همين ديار به خاك آرميدند و بركات و معنويات بسيارى را براى اين ديار به بار آوردند. و اين نيز از افتخارات اين شهر و مردمش به شمار مى رود. زيرا زمانى كه فرزندان امامان در گوشه و كنار سرزمين‌هاى مختلف به شهادت مى رسيدند امامزادگان بسيارى در كمال آرامش، زندگى خويش را در اين منطقه سپرى مى كردند.
مردم اين ديار همان گونه كه از دخت گرامى امام موسى بن جعفر علیه السلام به گرمى استقبال نمودند از ديگر امامزادگان و مهاجران سادات نيز استقبال نمودند و برگ افتخار ديگرى بر كتاب تاريخ خويش افزودند. شاهد اين مطلب كثرت بى شمارى از امامزادگان اين شهر مى باشد. به طورى كه رقم امامزادگان اين خطه را چهارصد و چهل و چهار (444) عدد بيان داشته اند كه بعضى از آنان داراى بقعه و ضريح نيز مى باشند و از زيباترين شيوه هاى معمارى عصر و دوران خود بهره مندند.
در اين نوشتار سعى ما بر آن است تا به امامزادگان مشهور و بدون واسطه اين ديار اشاره داشته و سپس به اسامى ديگر امامزادگان بسنده كنيم و مشتاقان و جويندگان اين بحث را به كتاب‌هاى تربت پاكان و گنجينه آثار قم كه در اين باره به بحث مفصل پرداخته اند، ارجاع مى دهيم.
امامزادگان داخل شهر
چهل اختران:
چهل اختران مقبره جمعى از سادات و امامزادگان - واقع در خيابان آذر - است كه در سابق مركب از سه بنا (چهل اختران، شاهزاده زيد، موسى مبرقع) بوده است ولى اكنون از مجموعه نورهاى به هم پيوسته آنان تشكيل يافته و زيارتگاهى مشترك را به خود اختصاص داده است.
در اين مكان مقدس، «موسى مبرقع » فرزند امام محمدتقى علیه السلام از ستارگان درخشان و امامزادگان معروف شهر به خاك سپرده شده است. وى نخستين كس از سادات رضويه است كه در سال 256(ه) در قم رحل اقامت افكنده و در اين شهر باقى مانده است. تا جايى كه تمام سادات رضويه را از نسل ايشان مى دانند.
امامزاده موسى در سال 296(ه)(1) از دنيا رحلت نموده و در منزل خويش - مزار كنونيش در مقربه چهل اختران - دفن گرديده است. در جوار قبر موسى، امامزادگانى چون «محمد» و «زينب » دو فرزند بزرگوار موسى مبرقع؛ «ام كلثوم »، «فاطمه »، «بريهه »، «ام سلمه » و «احمد بن محمد بن احمد بن موسى » از نوادگان آن بزرگوار و شاهزاده «زيد بن على » از نوادگان سيدالساجدين علیه السلام نيز به خاك سپرده شده اند.
امامزاده حمزه:
مزار اين امامزاده در خيابان آذر نزديك به «ميدان كهنه » قرار گرفته و مركب از دو بقعه است:
- 1- بقعه و مزار شاه حمزه(2) فرزند (بدون واسطه) موسى بن جعفر علیه السلام و برادر احمد بن موسى (شاه چراغ در شيراز).
- 2- بقعه و مزار شاهزاده احمد كه از نوادگان موسى بن جعفر علیه السلام محسوب مى شود.
امامزاده احمد:
چهار امامزاده در شهر قم بدين نام شهرت دارند كه هر كدام داراى بقعه و مزار جدا مى باشند:
- 1- امامزاده احمد (در جوار شاه حمزه).
- 2- امامزاده احمد (واقع در بلوار 15 خرداد - نرسيده به شاه سيد على - كه معروف به احمد ميانى و ابواحمد و از نوادگان محمد بن حنيفه است).
- 3- امامزاده احمد (واقع در خاكفرج).
- 4- امامزاده احمد بن قاسم (واقع در فلكه امامزاده قاسم - دروازه قلعه) درباره اجداد اين امامزاده اختلاف نظر است؛ بعضى او را از فرزندان موسى بن جعفر علیه السلام و برخى وى را از نوادگان امام جعفر صادق علیه السلام مى دانند «حسن قمى » نويسنده كتاب تاريخ قم و «شيخ عباس قمى » در كتاب منتهى الامال او را از فرزندان امام صادق علیه السلام مى خوانند.
امامزاده على بن جعفر علیه السلام(3):
وى از فرزندان بدون واسطه امام جعفر صادق علیه السلام مى باشد (مزار او در خيابان چهارمردان جنب گلزار شهدا، زيارتگاه شيفتگان اهل بيت علیهم‌السلام است.) خاكفرج: در خيابان خاكفرج (انتهاى 30 مترى كيوانفر) سه بنا وجود دارد كه هر يك از سابقه تاريخى برخوردارند:
- 1- امامزاده خاكفرج: مزار شاهزاده احمد از نوادگان امام سجاد علیه السلام.
- 2- صفورا: جنب مزار امامزاده خاكفرج است كه برخى وى را از اولاد عمر بن على بن ابيطالب دانسته اند ولى اصل و نسب اين امامزاده به درستى مشخص نيست. هم اكنون اين مزار به نام «امامزاده محمد» مشهور مى باشد.
- 3- قبه هشت گوشه در خاكفرج؛ كه در وسط آن چاهى وجود دارد. اين بنا از قرن‌هاى نهم و دهم هجرى مى باشد و گويند حضرت ابراهيم خليل علیه السلام حجرالاسود را از اين مكان برداشته و در كعبه نصب نموده است.
امامزاده شاه اسماعيل (معروف به سيد سربخش):
از نوادگان امام صادق علیه السلام و مزارش واقع در خيابان آذر - روبروى چهل اختران - است.
شاهزاده ابراهيم:
به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد:
- 1- امامزاده ابراهيم: واقع در خيابان چهارمردان روبروى گلزار شهدا. وى را از نوادگان امام موسى بن جعفر علیه السلام معرفى نموده اند.
- 2- امامزاده ابراهيم (بخشى): واقع در خيابان امامزاده ابراهيم، در اين مكان مزار دو تن از نوادگان موسى بن جعفر علیه السلام به نام «ابراهيم » و «محمد» قرار دارد.
امامزاده شاه جعفر:
واقع در خيابان شاه ابراهيم كه يكى از كهن ترين مزارهاى شهر و از نوادگان امام كاظم علیه السلام به حساب آمده است.
امامزاده سيد معصوم:
واقع در انتهاى خيابان نيروگاه و از اولاد امام زين العابدين علیه السلام است.
شاهزاده عبدالله:
از نوادگان امام سجاد علیه السلام كه در سابق به آن «شاه زيد» مى گفتند. اين مزار بعد از امامزاده سيد معصوم (در قلعه صدرى) واقع است.
شاه جعفر غريب:
واقع در جاده كاشان نزديك قبرستان بقيع و از نوادگان امام موسى بن جعفر علیه السلام است.
شاه سيد على:
واقع در بلوار 15 خرداد، و از اولاد باواسطه حضرت ابوالفضل العباس شمرده شده است. (اين مزار از احترام خاصى در بين اهل شهر برخوردار مى باشد.) چهار امامزاده (ملا آقابابا): در روبروى بقعه امامزاده سيد على - خيابان امامزاده شاه سيد على، مزار چهار تن از نوادگان امام سجاد - به نام‌هاى «حسن »، «حسين »، «ابراهيم » و «جعفر» به چشم مى خورد كه به نام «ملا آقابابا» (خادم آنجا) مشهور است.
امامزاه شاه جمال:
به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد كه عبارتند از:
- 1- بقعه شاه جمال از اولاد موسى بن جعفر علیه السلام، واقع در خيابان اراك (اول اتوبان كمربندى شهر).
- 2- بقعه شاه جمال معروف به «جمال زينب » و «شاه جمال غريب » از اولاد موسى بن جعفر علیه السلام واقع در جاده كاشان جنب قبرستان بقيع.
امامزاده ناصرالدين:
واقع در چهار راه بازار روبروى در شمالى مسجد امام حسن عسكرى علیه السلام است امامزاده ناصرالدين از نوادگان امام حسن مجتبى علیه السلام است.
امامزاده سلطان محمد شريف:
از نوادگان حضرت امام زين العابدين علیه السلام است كه مزار و گنبد وى در خيابان چهارمردان در محله اى به همين نام قرار دارد.
مقبره هاى ديگرى به نام‌هاى «بابامسافر»(4) و «شيخ اباصلت »(5) در اين شهر معروف است كه از احترامى خاص در ميان مردم برخورار است. ليكن امامزاده بودن آنان به ثبت نرسيده است.
پى نوشت
(1). مرحوم شيخ بهايى وفات موسى مبرقع را به سال 292 ذكر نموده است. آرامگاه هاى خاندان پاك پيامبر و...، سيد عبدالرزاق كمونه حسينى ص 215 و نيز «محدث نورى » كتابى را به نام «بدر مشعشع » در خصوص زندگى موسى مبرقع نوشته است.
(2). مزارهاى ديگرى نيز به نام «شاه حمزه » در شيراز، شهر رى - كنار قبر شاهزاده عبدالعظيم - و اطراف مشهد وجود دارد.
(3). در مزار اين امامزاده نيز اقوال ديگرى وجود دارد؛ از جمله قلعه سمنان در خارج سمنان و قريه عريض در يك فرسخى مدينه مكان هايى است كه به عنوان مدفن وى نسبت داده شده است. ولى علامه مجلسى اول و دوم مدفن وى را در قم تاييد كرده اند. تاريخ قم نوشته ناصرالشريعة، ص 117.
(4). واقع در خيابان آذر، روبروى بيمارستان نكويى، داخل كوچه، دست چپ.
(5). واقع در خيابان آذر، ميدان كهنه، مسجد جامع، به طرف دروازه رى.
منبع
عبدالوحيد وفائى, فرهنگ كوثر، شماره 1، فروردين 1376